Literatuur over vluchtelingen is vandaag de dag bijna niet meer weg te denken uit het Nederlandse literaire landschap. Met goed verkopende boeken als ‘Hoe ik talent voor het leven kreeg’ en ‘De pianist van Yarmouk’ krijgen de verhalen van vluchtelingen steeds meer ruimte om verteld te worden. Maar vertellen ‘vluchtelingenromans’ wel het hele verhaal? Zijn niet alle vluchtelingen, ondanks het feit dat ze allemaal gevlucht zijn uit hun thuisland, onderling enorm verschillend? Dit is wat Hoda Barakat probeert te verduidelijken met haar recentelijk vertaalde roman Brieven in de nacht.

In Brieven in de nacht lezen we vijf nooit verzonden brieven van mensen die op de vlucht zijn voor allerlei verschillende situaties. De achterflap van het boek wekte de verwachting dat deze mensen allemaal op de vlucht zijn voor oorlog, armoede of vervolging in het thuisland (de ‘gebruikelijke’ redenen om te vluchten), maar dit blijkt niet het geval te zijn. Zo zitten er ook verhalen bij van misdadigers die weer uit het gastland wegvluchten om een straf te ontlopen, of van mensen die wegvluchten van een vervelende thuissituatie. De verhalen van deze vijf mensen kruisen elkaar op het vliegveld, waar het tweede personage de brief vindt van personage één, waarna personage drie de brief vindt van personage twee, et cetera. Het lezen van de brief van een ander zet het volgende personage dan steeds aan tot het opschrijven van het eigen levensverhaal.

Brieven in de nacht is goed geschreven en leest vrij makkelijk weg.

Brieven in de nacht is goed geschreven en leest vrij makkelijk weg. Het is dan ook geen verrassing dat Hoda Barakat in 2019 de International Prize for Arabic Fiction won met dit boek. De keuze voor brieven als vorm waarin de verhalen van de personages gegoten worden is treffend: het schrijven van een brief laat bij uitstek zien dat je wenst dat je ergens anders of bij iemand anders bent om hem of haar te kunnen vertellen wat je in de brief opschrijft. Ook is het verrassend dat Hoda Barakat niet “het klassieke vluchtelingenverhaal” vertelt: Brieven in de nacht bestaat uit vijf totaal verschillende verhalen van personages die allemaal voor iets anders vluchten. Zo laat Barakat zien dat het begrip “vluchteling” in verschillende contexten iets anders kan betekenen. Ook laat ze zien hoe raar het is dat we zo’n grote groep mensen categoriseren als “de vluchteling”, zonder naar hun verhalen te luisteren alsof ze een van ons zijn. Een vluchteling is niet alles wat iemand is of kan zijn, probeert Barakat met dit boek te vertellen.

Barakat laat zien dat het begrip “vluchteling” in verschillende contexten iets anders kan betekenen.

Met dit boek wil Barakat niet illustreren in wat voor situaties een vluchteling terechtkomt: verwacht geen verhalen over gebombardeerde huizen en krappe bootjes of een reeks aan ervaringen uit het asielzoekerscentrum. Brieven in de nacht laat zien wat voor mentale gevolgen een sterk gevoel van ontheemding kan hebben voor mensen, of dit nou ontheemding van je thuisland, je familie of je geliefde is. Het is een collectie persoonlijke levensverhalen die niet focussen op ‘de vlucht’ zelf. Barakat zet niet alle personages op dezelfde manier neer, want niet alle vluchtelingen zijn hetzelfde en niet alle vluchtelingen hebben hetzelfde meegemaakt. Ze laat zien dat weggerukt worden uit een vertrouwde omgeving een mens kan veranderen, en dat zo soms zelfs heiligen de zondaars worden.

Niet alle brieven zijn even interessant, dat moet zeker gezegd worden. Naar mijn mening is de volgorde waarin de brieven gepresenteerd worden ook niet erg effectief, de eerste brief valt totaal uit de toon vergeleken met de rest van het boek en is ook bij uitstek het saaiste verhaal. Even verder lezen loont dus zeker: vooral de laatste twee brieven zijn interessant, en in deze fase van het boek worden de connecties tussen de verschillende personages ook steeds duidelijker. Het duurt even voordat je begrijpt hoe het boek precies in elkaar zit.

Barakats benadering van de vluchtelingenroman is verfrissend en origineel.

Desalniettemin is Brieven in de nacht een interessant boek. Barakats benadering van de vluchtelingenroman is verfrissend en origineel. Door aan elkaar verwante mensen die vaak samen worden aangeduid als “vluchtelingen” op hele verschillende manieren neer te zetten, als hoofdpersoon of als antagonist, als dader of als slachtoffer, functioneert het boek als tegenwicht van de dehumanisering van de vluchtelingencrisis. Een bijzondere prestatie!

Hoda Barakat
Brieven in de nacht
ISBN 9789493081376
Uitgeverij Orlando, Amsterdam
Vanaf maart 2020 in de boekhandel
https://uitgeverijorlando.nl/hoda-barakat-brieven-in-de-nacht/